Giriş

Prometheus, Yunan mitolojisinin en etkili figürlerinden biridir. İnsanlara tanrılardan ateşi çalarak uygarlığın kapılarını açan bu Titan, cesaretiyle insanlığın gelişimine ivme kazandırmış; ancak bu cesaretin bedelini ebedi işkenceyle ödemiştir. Ateş burada yalnızca fiziksel bir araç değil, aynı zamanda bilgi, yaratıcılık ve güç metaforudur.

21. yüzyılda, OpenAI’nin kurucu ortağı ve CEO’su Sam Altman’ın hikâyesi bu mit ile karşılaştırılmaya başlanmıştır. Altman, 2022’nin sonunda ChatGPT’yi kamuya sunarak yapay zekânın yaratıcı ve dönüştürücü gücünü herkesin erişimine açtı. Bir yıl içinde bu adım, teknoloji dünyasında ve toplumda derin sarsıntılara yol açtı. Kısa süreli görevden alınma girişimi, Altman’ın hikâyesine “Promethean” bir boyut kattı. Ancak mit ile gerçek arasında önemli benzerlikler kadar derin farklar da vardır.

Bu makalede, Prometheus efsanesi ile Sam Altman’ın yapay zekâ devrimindeki rolü karşılaştırılacak; güçlü teknolojilerin tarih boyunca doğurduğu etik, politik ve toplumsal gerilimler ele alınacaktır.

1. Prometheus Mitinin Anlam Katmanları

Prometheus miti, yüzeyde basit bir “ateş hırsızlığı” öyküsü gibi görünse de çok katmanlıdır:

– Ateşin Sembolizmi: Teknoloji, bilgi ve yaratıcılık.
– Tanrıların Öfkesi: Güç dengesini bozan her eyleme karşı düzen koruma refleksi.
– Ebedi Ceza: Teknolojik yeniliklerin yarattığı geri dönüşsüz toplumsal sonuçlar.
– İnsanlıkla Dayanışma: Prometheus, kendi türünden olmayan insanlara yardım ederek otoriteye karşı durur.

Bu mit, yalnızca eski çağlara ait bir hikâye değil; teknolojik gelişimin her büyük adımında tekrar eden bir arketiptir.

2. 21. Yüzyılın “Ateşi”: Yapay Zekâ

Yapay zekâ, ateşin icadına benzer biçimde, insanlık tarihinde bir sıçrama anını temsil ediyor. Tıpkı ateş gibi:

– Yaratıcı potansiyel taşıyor: Üretkenlik, tıp, bilim, eğitim gibi alanlarda devrim yaratabilir.
– Tehlikeli yan etkiler barındırıyor: Yanlış bilgi yayılımı, ekonomik eşitsizlik, gözetim toplumları, otonom silahlar.
– Geri döndürülemez: Ateşin icadı gibi, yapay zekâ da artık tamamen “geri alınamaz” bir teknoloji.

Altman’ın ChatGPT’yi halka açması, bu potansiyel ve tehlikelerin aynı anda sahneye çıkmasına yol açtı.

3. Altman ve Prometheus Arasındaki Benzerlikler

1. Yasaklı/Gizli Gücü Açığa Çıkarmak 
Prometheus tanrılardan ateşi çaldı; Altman ise yapay zekânın yalnızca laboratuvarlarda, kapalı sistemlerde çalışan prototiplerini kitlesel erişime açtı.

2. Toplumsal Dönüşümü Hızlandırmak 
Ateş insanlığı tarım, metal işçiliği ve uygarlıkla tanıştırdı; yapay zekâ ise bilgi üretimini, otomasyonu ve dijital ekonomiyi dönüştürüyor.

3. Otoritelerle Çatışma 
Prometheus, Zeus’un düzenine karşı geldi; Altman ise OpenAI yönetim kurulunun beklenmedik şekilde aldığı görevden alma kararıyla karşı karşıya kaldı.

4. Riskleri Bilerek Hareket Etmek 
Prometheus ateşin yıkıcı olabileceğini biliyordu; Altman da yapay zekânın risklerini açıkça dile getirdi, ancak geliştirmeye devam etti.

4. Temel Farklar

1. Cezanın Niteliği 
Prometheus ebedi işkenceyle cezalandırıldı; Altman ise birkaç gün içinde görevine geri döndü ve konumunu güçlendirdi.

2. Güç Dengesi 
Prometheus tanrılara karşı tek başına durdu; Altman ise yatırımcılar, mühendisler, devletler ve küresel pazarın desteğine sahip.

3. Kontrolün Doğası 
Prometheus ateşi geri alamazdı; yapay zekâ ise hâlen regülasyon, tasarım tercihleri ve erişim kısıtlamalarıyla yönlendirilebilir.

5. Güçlü Teknolojilerin Ortak Tarihi

Prometheus’un ateşi ile yapay zekâ arasında bir köprü kurmak için tarihteki diğer dönüştürücü teknolojilere bakmak yararlı olur:

– Barut: Savunma ve savaşın doğasını değiştirdi, imparatorlukların yükseliş ve çöküşünde belirleyici oldu.
– Buhar Gücü: Sanayi devrimini tetikledi, ekonomik refah kadar işçi sömürüsünü de artırdı.
– Nükleer Enerji: Temiz enerji potansiyeli ile kitlesel yok oluş tehdidini aynı anda barındırdı.

Bu örnekler, güçlü teknolojilerin çift taraflı doğasını gösterir: Yaratıcı yıkım kaçınılmazdır.

6. Etik ve Politik Gerilimler

Prometheus miti ile günümüz yapay zekâ tartışmalarını bağlayan en önemli unsur, etik gerilimdir.

– Kimin İçin ve Kime Karşı? Teknoloji kimin yararına geliştirilir? Tüm insanlık mı, yoksa dar bir çıkar grubu mu faydalanır?
– Risk Yönetimi ve Sorumluluk Teknolojiyi geliştirenler, olası zararları önceden önlemekle mi, yoksa sonradan müdahale etmekle mi yükümlüdür?
– Demokratik Kontrol Ateşin kullanımı tüm topluma yayılmıştı; yapay zekâ ise hâlen sınırlı sayıda şirketin kontrolünde.

7. Modern “Tanrılar”

Altman’ın karşısındaki “tanrılar” kimlerdir? Zeus’un yerini modern dünyada şu güç odakları alır:

– Şirket Yönetim Kurulları
– Devletler ve Regülatörler
– Kamuoyu ve Medya
– Teknoloji Rakipleri

8. Promethean Cesaret mi, Teknolojik Hesapsızlık mı?

Prometheus’un cesareti, insanlık için fedakârlıkla özdeşleşmiştir. Ancak modern bağlamda, “ateşi çalmak” yalnızca kahramanlık değil, aynı zamanda hesaplanmamış risk anlamına da gelebilir.

– Olumlu Okuma: Yenilik ve ilerleme, risk almadan gerçekleşmez. 
– Olumsuz Okuma: Hızlı yayılım, toplumsal hazırlık olmadan tehlikeleri büyütebilir.

9. Geleceğe Dair Dersler

Prometheus’un hikâyesi, bize güçlü teknolojiler karşısında üç önemli ders verir:

1. Kolektif Sorumluluk
2. Erken Etik Çerçeve
3. Sürekli Diyalog

Sonuç

Prometheus miti, binlerce yıl sonra bile teknolojik ilerleme ve otorite arasındaki gerilimi anlamamızda güçlü bir metafor olarak yaşamaktadır. Sam Altman’ın hikâyesi, bu mitin modern bir yankısıdır—fakat 21. yüzyılın “ateşi” olan yapay zekâ, Prometheus’un ateşinden çok daha hızlı, çok daha yaygın ve potansiyel olarak çok daha yıkıcıdır.

Asıl mesele, bu kıvılcımın nasıl kullanılacağıdır. Prometheus zincirlenmişti; biz ise zincirlenmiş değiliz. Ancak eğer kolektif sorumluluğu, etik çerçeveyi ve demokratik kontrolü ihmal edersek, zincirleri kendimize biz vurabiliriz.

Yazar Yorumu

Prometheus’un ateşi ile Sam Altman’ın yapay zekâsı arasındaki benzetme bana şunu düşündürüyor: İnsanlık, güçlü teknolojiler karşısında hâlâ aynı psikolojik ve ahlaki sınavı veriyor. Antik çağda ateş, insanı doğanın üstüne taşıyan ilk büyük güçtü; bugün ise yapay zekâ, insanın kendi zihninin ötesine uzanma arzusunun bir yansıması. Fakat güç ne kadar büyükse, taşıdığı sorumluluk da o kadar ağır.

Prometheus zincirlenmişti, Altman zincirlenmedi. Bu fark, modern dünyanın otoriteyle olan ilişkisini ve gücü paylaşma biçimini gösteriyor. Yine de zincirlenmemek, tehlikenin olmadığı anlamına gelmiyor. Eğer etik çerçeveler, şeffaflık ve kolektif sorumluluk ihmal edilirse, zincirleri başkaları değil, biz kendi ellerimizle vururuz.

Bugün elimizdeki “ateş” her zamankinden daha parlak yanıyor. Önemli olan, bu ışığın bizi aydınlatması mı yoksa yakması mı olacağına karar vermek.

— Okan Dinç