Kategori: TPS

Forensic Engineering Gerçekte Ne Demektir?
Forensic Engineering, bugün kamuoyunda sıkça “adli mühendislik” olarak yanlış bir şekilde anılır. Gerçekte çok daha kapsamlı bir disiplindir. Temel amacı, bir yapının, bir makinenin veya bir sistemin neden arızalandığını bilimsel mühendislik prensipleriyle analiz etmektir. Ancak, bu sadece “olay sonrası inceleme” değildir. Aynı zamanda “olay öncesi önleme” çalışmasını da kapsar.

Forensic Engineering, Toyota’nın Yalın Üretim sisteminde geliştirilen Toplam Üretken Bakım (TPM) anlayışıyla birebir örtüşür. TPM, yalnızca arıza giderimi değil, arıza önleme, kestirimci bakım ve kök neden analizi üzerine kuruludur. Forensic Engineering de aynı felsefeyi benimser: Sorunların semptomlarıyla değil, kök nedenleriyle ilgilenir.
Neden “Adli Mühendislik” Tanımı Yanlış?
“Forensic” terimi Latince “forum” kelimesinden gelir; halka açık analiz ve tartışma anlamı taşır. Sadece suçla değil, üst düzey teknik analiz ve objektif raporlama ile ilgilidir. Şu anda “adli” olarak çevirilmesi, Forensic Engineering disiplininin yalnızca suç soruşturmalarına hizmet ettiği yanılgısına neden olmaktadır. Bu ise, mühendislik, endüstri ve bilim alanlarında ciddi bir kavramsal sapmaya yol açar.
Forensic Engineering ve TPM: Ortak Zemin
TPM’nin sekiz temel sütunu vardır:

• Otonom Bakım
• Planlı Bakım
• Kök Neden Analizi
• Ekipman Verimliliği Artırımı
• Kalite Bakımı
• İlk Tasarımda Hata Önleme
• Eğitim ve Yetkinlik Arttırma
• Ofis ve Destek Faaliyetlerinde TPM Uygulamaları

Forensic Engineering, bu sütunların hepsiyle doğrudan bağlantılıdır. Makine arızalarının, yapısal çökümelerin ve sistem hatalarının kök neden analizi, sadece çökme sonrası değil, çökmeyi önceden tahmin ve önleme stratejisi geliştirme anlamına da gelir.
Mühendislikte Kök Neden Analizi ve Sürekli İyileştirme
Forensic Engineering uzmanları, bir arıza olduğunda sıradan bir onarım yapmazlar. Her olay, öğrenilecek bir fırsat olarak ele alınır. “5 Neden” analizi, “Balık Kılçığı Diyagramları” gibi TPM teknikleriyle olayların kök nedenleri sistematik olarak araştırılır. Elde edilen bilgiler, gelecekte benzer problemlerin yaşanmaması için tasarım ve operasyonel iyileştirmelere yön verir.
Forensic Engineering İle Sanayi 4.0 Arasındaki Bağlantı
Sanayi 4.0 döneminde sensör verileri, yapay zeka tabanlı tahmin modelleri ve kestirimci bakım sistemleri öne çıkıyor. Ancak bu teknolojilerin başarısı, hala doğru bir forensic engineering altyapısına bağlı. Teknoloji, veriyi sunar; forensic engineering ise veriyi anlamlı bilgiye çevirir.
Forensic Engineering Bir “Adli” Değil, “Önleyici ve İyileştirici” Bilimdir
Forensic Engineering, yalnızca suç analizine hizmet eden bir alan değildir. Üretim ve tasarım süreçlerinde kalitenin, güvenliğin ve sürekliliğin garantörüdür. Toyota’nın TPM felsefesiyle temelde aynı bakış açısını taşır: Arızayı beklemek yerine, onu önceden görüp ortadan kaldırmak.

Yanlış terimler, bilimsel anlaşıyı karartır. Doğru anlaşılması gereken şey şudur: Forensic Engineering, modern endüstrinin, havacılığın, uzay teknolojisinin ve savunmanın temel taşlarından biridir.

Sabah – Melis’in Oryantasyon Masası

Melis, elindeki kahveyi masanın kenarına koydu. Bugün oryantasyonun ilk günüydü. Karşısında dört yeni çalışan vardı. Genç, hevesli, dikkatli. Her biri teknik olarak güçlü görünüyordu. Ama Melis’in niyeti teknik anlatmak değildi. Onlara sistemin ‘nasıl’ değil, ‘neden’ kısmını anlatacaktı.

“Şimdi size süreci anlatmayacağım,” dedi Melis. “Onu zaten öğrenirsiniz. Ben size süreci nasıl düşünmeniz gerektiğini anlatacağım.”

Gözlüklerinin camından gençlerden biri dikkatle bakıyordu. Melis devam etti:

“Bir sistem doğru çalışıyorsa bu, her şeyin sorunsuz aktığı anlamına gelmez. Bazen sistem düzgün akarken, alt akışta kimse konuşmuyordur. İşte o zaman sistem çalışmıyor demektir.”

Kısa bir sessizlik oldu. Sonra birisi sordu:

“Yani sistem sessizlikten mi bozulur?”

Melis gülümsedi. “Hayır,” dedi. “Sistem zaten bozulmuştur. Sessizlik sadece onun yankısıdır.”

Baran – Süreç Odasında

Baran, beyaz tahtaya çizdiği bir akış şemasının başında duruyordu. Bir danışmanlık toplantısındaydı. Kurumsal süreçlerin haritasını çıkarmış, ama kimseye hatayı göstermemişti. Onun derdi artık hata değil, alışkanlıktı.

“Bakın,” dedi, “burada bir adımı atlıyorsunuz ama sistem çalışıyor gibi görünüyor. Neden biliyor musunuz? Çünkü kimse o adımı sorgulamıyor. Ve sessizlik en büyük onaydır.”

Yöneticiler birbirine baktı.

Baran devam etti: “Ben artık sistemin çalışmasına değil, insanların neye ses çıkarmadığına bakıyorum. Çünkü sessizlik, sistemin belleğidir.”

Tahtanın köşesine küçük bir not yazdı:

“Bir sistemin iyileştiği yer, ilk ‘neden’ sorusunun sorulduğu andır.”

…

(Öykü devam edecek – bu sadece ilk sahneler. Geri kalan sahneler ve finale doğru yapılandırma ilerleyen bölümlerde eklenecek.)

Deren – Akademide Yeni Ders

Deren, tahtaya büyük harflerle yazdı: “RELIABILITY – GÜVENİLİRLİK”. Altına küçük harflerle bir kelime daha ekledi: “Davranış.”

Sınıfta öğrenciler merakla bakıyordu. Beklentileri dağılım fonksiyonlarıydı, hazard rate grafikleri, bathtube curve çizimleriydi.

Deren konuşmaya başladı:

“Bunları öğreneceğiz. Ama önce şunu sormamız gerek: Bir sistem neden güvenilir olsun ister? Neye karşı?”

Bir öğrenci parmak kaldırdı: “Hatalara karşı mı?”

“Hayır,” dedi Deren, “sessizliğe karşı.”

O an sınıf sessizliğe gömüldü. Ve o sessizlikte gerçek öğrenme başladı.

Suat Bey – Bir Ziyaret

Suat Bey eski ofisinde çantasından defter çıkardı. Masaya koydu. Karşısındaki kişi gençti. İlk iş yılıydı. Heyecanlıydı.

“Baran’ı tanır mısın?” diye sordu.

“Adını duydum,” dedi genç mühendis. “Burada bazı süreçlerde onun izi varmış.”

Suat Bey defteri açtı. Sayfanın ortasında şunlar yazıyordu:

“Gerçek liderlik, sistemin bir yerine isim yazdırmak değil; o sistemin davranışlarını bir daha eskisi gibi olmamak üzere değiştirmektir.”

“Bu izdir,” dedi Suat Bey. “Ve bu iz, konuşanlardan değil, dinleyenlerden çıkar.”

Gündüz Hoca – Veda Hazırlığı

Kampüs bahçesi hazırlanıyordu. Eski öğrenciler geliyordu. Japonya’dan bir davetli, Anadolu’dan gelen tekniker, bir CEO, bir girişimci…

Hepsi eski bir hocayı dinlemek için gelmişti. Gündüz Hoca emekli oluyordu. Ama kimse buna “veda” demiyordu.

Baran bankta oturuyordu. Melis küçük bir defter tutuyordu. Deren programı organize ediyordu.

Ve saat geldi.

Bahçede Son Ders

Gündüz Hoca sahneye çıktı. Ceketini çıkardı. Mikrofonu aldı. Uzun süre konuşmadı. Sonra:

“Ben size sistem anlatmadım.”

“Ben size nasıl düşünülmesi gerektiğini de öğretmedim.”

“Ben sadece… sizin düşünme şeklinizi bozmak istedim.”

Kalabalık sessizleşti.

“Çünkü bazı sistemler, konuşulmaz. Taşınır.”

Bir duraklama.

“Ve artık taşıyacak olan sizsiniz.”

Son Sayfalar

Tüm karakterler defterlerinin son sayfalarını açtı.

Melis yazdı: “Kültür, sorulmadan sürdürülen cümledir.”

Baran yazdı: “Liderlik, yankıyı susturmamakla başlar.”

Deren yazdı: “Sistem artık biziz.”

Ve yeni bir çalışan deftere ilk cümlesini yazdı:

“Bu bir hikâyeydi. Ama artık bir sistemdir.”

Üretim Alanı – Sabah

Baran, sabah vardiyasına gözlemci olarak katılmıştı. Yeni başlattıkları kalite kontrol sisteminde her şey doğru görünüyordu. Ama bir şey ters geliyordu. Paketleme hattında, kontrol adımı çoğu zaman atlanıyor; ürünler doğrudan kolilere giriyordu. Sorduğu her çalışandan benzer yanıt alıyordu:

“Evet, aslında yapılmalı ama çok uzun sürüyor.”

Kimse durumu kayda geçirmemişti. Sorun ortadaydı ama görünmezdi.

İçsel Çatışma – Ofiste Tek Başına

Baran ofisine döndü. Not defterine yazdı:

“Sistem çalışıyor gibi görünüyorsa ama herkes bir kısmını atlıyorsa, o sistem gerçekten çalışıyor mu?”

Aklına eski bir söz geldi: “Bozuk sistemler önce suskunluk üretir.”

Mesajlaşma – Melis’le Gece

Baran, Melis’e mesaj attı:

“Bir şeyi fark ettim ama konuşsam ne olur bilmiyorum. Burada kimse sistemin içini konuşmuyor. Herkes işini yapıyor ama kimse süreci sahiplenmiyor.”

Melis kısa cevap verdi:

“Hatalar her zaman makinede olmaz. Bazen alışkanlıklarda büyür.”

Toplantı – Pazartesi

Haftalık operasyon toplantısında Baran söz aldı. Hafifçe boğazını temizledi, sesini ayarladı.

“Paketleme hattında kontrol adımı çoğunlukla atlanıyor. Bu sürecin tanımıyla gerçek uygulama arasında fark var.”

Odaya bir sessizlik çöktü. Herkes birbirine baktı. Yöneticiler not aldı ama hiçbir yorum yapılmadı.

Toplantı bittiğinde kimse konuyu açmadı. Ama kimse inkâr da etmedi.

Küçük Değişim – Bir Hafta Sonra

Ertesi hafta kontrol adımı için ek süre planlamaya alındı. Yeni bir prosedür eklendi. Kimse “Baran sayesinde oldu” demedi.

Ama bir şey değişmişti.

Eski Bir Defter

Baran, çekmecesinde Gündüz Hoca’dan kalan eski bir defteri buldu. Arasında bir not vardı:

“Sistemin ilk bozulduğu yer, kimsenin konuşmadığı andır.”

Altına el yazısıyla şunu eklemişti:

“Yalın olmak, hatayı erkenden konuşabilmektir. Gecikmiş dürüstlük, pahalıya patlar.”

Gece – Defter Notu

Baran o gece kendi defterine yazdı:

“Sistemler, verilerle değil, cesaretle iyileşir.
Ve bazen bir sistemin en güçlü adımı, birinin sessizliği bozmasıdır.”

Son noktayı koydu.
Bu defa cümle eksik değildi.

Çünkü artık sistemi sadece görmüyor, konuşuyordu.

İlk Gün – Şirket Lobisi

Melis, içeri girdiğinde kapının kapanma sesiyle birlikte üniversite yıllarını da ardında bıraktığını hissetti. Elinde güvenlik kartı, boynunda şirketin logosunun yer aldığı yaka kartı… Hayalindeki işe başlamıştı. Sistem mühendisi olarak üretim hattını dijitalleştirecek projede yer alacaktı.

Süreçlerin yazılı olduğu klasörler, gösterişli sunumlar, iş akış diyagramları… Her şey oldukça sistematik görünüyordu.

İlk günün sonunda şu notu düştü defterine:
“Sistem büyük. Kurallar net. Beklentiler yüksek. Güzel bir başlangıç.”

Bir Hafta Sonra – Üretim Hattı

Melis, üretim planlarının tam zamanlı yürümemesiyle ilgili rapor hazırlıyordu. Gecikmeler vardı. Ama makineler çalışıyor, arıza kaydı alınmıyordu. Her şey çalışıyor gibi görünüyordu.

“Teslimatlar neden gecikiyor?” diye sordu yöneticisine.

Cevap: “Bazen işler böyle yürür. Adaptasyon meselesi.”

Ama bu yanıt, sistem düşüncesiyle büyümüş biri için yeterli değildi.

Öğle Molası – Kantin

Melis, üretim planlamacısı Selim’le kahve içerken sordu:
“Sence neden işler sarkıyor?”

Selim iç çekti. “Bazı bölümler bilgi geç veriyor. Bazı insanlar işi önemsemiyor. Herkes kendi parçasını yapıyor ama sistem bütün değil.”

Melis, defterini açtı. “Bu bir teknik hata değil. Bu, yapısal bir körlük.”

Hata Ağacı

O gece, Melis kendi ofisinde bir hata ağacı çizdi. Üstte: Sistem Gecikmesi. Alt dallarda:

• Gecikmiş veri girişi
• Kontrol mekanizması zayıflığı
• Geri besleme yapılmaması
• Kültürel duyarsızlık

Teknik bir bileşen yoktu. Her şey davranışsal düzeydeydi.

Sessiz Toplantı

Melis, yöneticilere kısa bir sunum yaptı. Slaytında şu başlık vardı:

“Sistemsel Arızalar: Teknik Değil, Kültürel”

Sunumun sonunda kimse bir şey demedi. Sessizlik hâkimdi. Ama herkes anlamıştı.

Gece – Mail

O gece Gündüz Hoca’ya bir mail yazdı.

“Hocam, artık mezun değilim. Ama sistemin tam içindeyim. Ve görüyorum ki arızalar her zaman ses çıkarmıyor. Bazen sadece kimse dinlemediği için büyüyor.”

Gönder tuşuna bastı.

Altına küçük bir not düştü:

“Sistemin dışındayken düşünüyorduk. Şimdi içindeyim ve sorumluluğum arttı.”

Son Not

Defterinin son sayfasına yazdı:

“Bazı sistemler görünüşte güvenilirdir. Ama asıl güvenilirlik, davranış tekrarlarında saklıdır. Ve kültür, güvenilirliğin sessiz mimarıdır.”

Bu yazı serisi, yalın dönüşüm, güvenilirlik mühendisliği ve stratejik düşünme kavramlarını teknik terminolojinin dışına taşıyarak öykü diliyle sunmayı amaçlamaktadır. Altı bölümden oluşan seri, makina mühendisliği öğrencilerinin ders sürecinden mezuniyet aşamasına kadar uzanan zihinsel ve duygusal gelişimlerini konu edinmiş; her bölüm, güvenilirlik teorisinin farklı bir yönünü dramatik anlatım aracılığıyla yapılandırmıştır.

Serinin temel başarısı, mühendislik kavramlarını yalnızca açıklamakla kalmayıp, karakterlerin yaşantılarıyla bütünleştirmesidir. Böylece bilgi, aktarılan değil yaşatılan bir unsura dönüşmektedir. Teknik bilgi ile karakter gelişimi arasında kurulan bu bağ, yalnızca teorik değil, aynı zamanda pedagojik bir başarıdır.

1. bölümde başarı ve başarısızlık kavramlarının izafi doğası sorgulanırken, 2. bölümde sistemsel arızaların yalnızca teknik değil, davranışsal ve kültürel boyutları da irdelenmiştir. 3. ve 4. bölümler, sistem davranışlarının analitik karşılıklarını incelerken; 5. bölümde karar yapıları, hata ağaçları ve sistem güvenilirliği arasındaki bağ açığa çıkarılmıştır. 6. bölüm ise tüm bu kavramların hayata ve bireysel karar süreçlerine nasıl aktarılabileceğini göstermesi bakımından serinin en kapsayıcı metnidir.

YÖNTEMSEL OLARAK ÖNE ÇIKAN GÜÇLÜ YANLAR

• Her teknik kavram, dramatik bir anlatı aracılığıyla somutlaştırılmıştır. Örneğin, hazard rate bir karakterin kırılganlığı üzerinden; bathtub curve ise bir arkadaşlığın evreleriyle metaforlaştırılmıştır.
• Bilgi aktarımı karakterlerin diyaloğu ve içsel çatışmaları üzerinden sağlandığı için, anlatımda doğallık ve içtenlik korunmuştur.
• Teorik açıklamalar karakterlerin kişisel farkındalıklarıyla birleşmiş, böylece anlatı yalnızca bilişsel değil duygusal bir dönüşüm de yaratmıştır.
• Yalın düşünce, üretim sistemlerinden soyutlanarak bir düşünce biçimi olarak konumlandırılmış; bireyin karar yapılarında ve stratejik yöneliminde nasıl karşılık bulduğu gösterilmiştir.

İLERİYE YÖNELİK GELİŞİM POTANSİYELLERİ

• Serinin bundan sonraki bölümlerinde gerçek saha deneyimlerine dayalı olay örgüleri kurgulanabilir. Mezuniyet sonrası iş yaşamı, saha mühendisliği, ekip içi çatışmalar ve kriz yönetimi gibi temalar, kurumsal dünyanın güvenilirlik dinamiklerini öyküye taşıyabilir.
• Gündüz Hoca karakteri, pedagojik figür olarak görevini tamamladığında, Baran ya da Melis gibi karakterlerin rehberliğe evrilmesi, karakter gelişiminin sürekliliğini sağlayacaktır.
• Yalnızca teknik güvenilirlik değil, organizasyonel ve insan merkezli güvenilirlik kavramları (organizational reliability, human reliability) işlenerek disiplinlerarası geçişler sağlanabilir.
• Modern teknolojiler bağlamında; veri temelli karar alma, algoritmik güvenilirlik, insan-makine etkileşimi gibi başlıklar da öykü diliyle aktarılabilir. Bu bağlamda, makine öğrenmesi destekli bakım sistemleri, tahmine dayalı arıza yönetimi gibi konular da serinin doğal bir uzantısı haline getirilebilir.
• Ayrıca, Hoshin Kanri gibi strateji hizalama araçları yalnızca kavramsal değil, davranışsal boyutlarıyla da öyküye entegre edilebilir.

Sonuç olarak, bu yazı serisi teknik ve stratejik düşünceyi yalnızca aktarmakla kalmayıp, onun birey üzerindeki zihinsel ve duygusal etkilerini de açığa çıkaran özgün bir anlatı biçimi geliştirdim. Bu yönüyle yalnızca mühendislik öğrencilerine değil, karar alma süreçlerini derinlemesine kavramak isteyen her disiplin için değerli bir anlatım örneği sunmaya gayret ettim.

Yorum yazmayı unutmayın.
Gece Laboratuvarı

Saat 23:07. Laboratuvar sessizdi. Işıkların çoğu sönmüş, sadece üç masa lambası yanıyordu. Melis’in gözleri ekranın grafiklerine takılmıştı. Baran simülasyon çıktılarının başında, deftere notlar alıyordu. Deren, sessizce tabletine formüller yazıyordu.

Kapı açıldı. İçeri Gündüz Hoca girdi.

“Gece nöbetine mi kaldınız?” dedi gülümseyerek.

Melis başını kaldırdı. “Hocam, sistem yine çöktü. Ama nedenini bulamıyoruz.”

Gündüz yaklaştı. Ekrana baktı. “Sistemi paralel mi kurdunuz?”

Baran: “Öyle sandık. Ama aslında… hocam, sanırım biz seri ve paraleli karıştırmışız.”

Gündüz başını salladı. “İnsanlar da sistemler gibi. İki kişi yan yana yürür, biri durursa diğeri de durur. Ama gerçek paralellik, biri durduğunda diğerinin devam edebilmesidir.”

Deren ekrana formülleri yansıttı. “Hocam, FORM metoduna göre sistemin güvenilirliği %95 görünüyor ama… β = 1.65. Yani yaklaşık %5 hata ihtimali.”

Gündüz gözlüğünü çıkardı. “Ve siz bu riski sıfır varsaydınız. İşte stratejik arıza burada başlar. Matematik doğru olabilir. Ama karar yapısı eksikse sistem çöker.”

Hata Ağacı

Baran tahtaya yürüdü. Eline kalemi aldı. En üste “Sistem Çöküşü” yazdı. Altına bir OR kapısı çizdi. Solunda “Enerji Modülü Hatası”, sağında “Kontrol Yazılımı Gecikmesi”.

Melis eklendi. “Enerji Modülü için AND kapısı çiz. Çünkü hem bağlantı kablosu hem voltaj regülatörü birlikte bozulduğunda hata veriyor.”

Gündüz başını salladı. “İşte bu. Görünür arızayı sadece sonuçta değil, süreçte arayın.”

Üçlü, ağacı dallandırdıkça aslında çöküşün nedeninin donanım değil, yazılımda bir zamanlama kararı olduğunu keşfettiler. Yazılım, voltaj düşmesini algılamadığı için sistemi ‘koruma’ moduna alıyordu. Oysa bu sadece kısa bir dalgalanmaydı.

“Yani,” dedi Baran, “sistem değil, mantık ağacı bozukmuş.”

Hoshin Kanri ve Stratejik Hata

Ertesi gün Suat Bey geldi. Gündüz Hoca ile birlikte projeyi izliyordu.

“Her şey doğru gibi görünüyordu,” dedi Melis, “ama bozuldu.”

Gündüz Hoca parmaklarını birleştirip konuştu: “Strateji sadece hedef değildir. Strateji, bu hedefe hangi ağ üzerinden yürüneceğini de bilmektir.”

Suat Bey başını salladı. “Hoshin Kanri, yön belirlemek değil sadece. O yönü taşıyacak sistemlerin karar mimarisini de çizmek.”

Baran not defterine şunu yazdı: “Hedefin varsa yönün vardır. Ama yönün sağlam değilse hedefin seni taşımaz.”

Final Sunumu

Ekip, sistemin sadece teknik olarak değil, karar yapısı olarak da yeniden düzenlendiğini sundu.

Slaytta ilk cümle şuydu:

“Bir sistemin çöküşü, parçalarla değil, kararlarladır.”

Sunum boyunca şunları söylediler:

• “Seri sistemler en güçlü parçalarla değil, en zayıf halka kadar güvenilirdir.”
• “Paralel sistem kurduk sanılır, ama mantık yapısı seridir; bu fark görülmezse çöküş kaçınılmazdır.”
• “Hata ağacı sadece teknik bileşenleri değil, stratejik kararları da içermelidir.”

Gündüz Hoca, sunum sonunda sessizce gülümsedi.

“İşte bu,” dedi. “Artık sistemi anlamıyorsunuz sadece. Artık düşünmeyi anlamaya başladınız.”

Melis defterine son cümleyi yazdı:

“Görünür arıza, sadece çiçek. Kök, hep görünmeyen stratejidedir.”

Kampüs Konferans Salonu – Sistem Tasarımı Yarışması

Salon doluydu. Üniversitenin en prestijli etkinliklerinden biri başlamıştı: Ulusal Sistem Tasarımı Yarışması. Baran, Melis ve ekibi sahnede sunumlarını tamamladı. Sistemleri, verimlilik ve enerji kullanımı açısından mükemmeldi. Jüri başını sallıyor, notlar alıyordu.

Ama sahne arkası bambaşkaydı.

Saha testlerinde sistem, 6. dakikada çökmüştü.

Hiçbir parça yanmamıştı. Yazılım hatasızdı. Bağlantılar sağlamdı. Ama sistem durmuştu. Tüm gözler ekibe dönmüştü. Nedenini kimse anlayamıyordu.

Atölye – Gece

“Teknik olarak her şey sağlam,” dedi Baran, not defterine dalmışken. “Ama sistem çalışmadı.”

“Çünkü teknik hata yok,” dedi Melis. “Stratejik hata var.”

Baran başını kaldırdı. “Ne demek bu?”

“Biz sistemi en iyi koşullar için tasarladık. Yük altındayken, güç dengesizken, kullanıcı hatası olduğunda ne olur diye düşünmedik.”

Gündüz Hoca’nın Odası

“Stratejik hata, teknik hatadan sinsidir,” dedi Gündüz Hoca. “Çünkü hemen ortaya çıkmaz. Ama çıktığında sistemi değil, zihniyeti çöker.”

Melis sordu: “Bu neden kimsenin gündeme getirmediği bir şey?”

Gündüz Hoca derin bir nefes aldı. “Çünkü stratejik hata, genellikle bir yöneticinin kararıdır. Ve kimse patronun kararını ‘arıza’ diye yazmaz.”

Baran sessizce not aldı: “Sistem bozulmazsa sorun yok sanılır. Oysa bazı stratejiler, çalıştığı halde çöküyordur.”

Simülasyon Laboratuvarı

Ekip, aynı sistemi farklı stratejilerle test etmeye başladı. Sistemi daha az yükle çalıştırdılar. Fazla yedeklilik koydular. Sonuçlar çelişkiliydi. Melis sonunda şunu fark etti:

“Biz sistemi güvenilir yapmak için daha karmaşık hale getirdik. Fazla yedeklilik, kontrol mekanizmasını zayıflattı. Stratejik olarak yıkıldık.”

Baran ekledi: “Yani teknik olarak doğru ama yönetimsel olarak kırılgan bir yapı.”

Sektörden Gelen Danışman – Suat Bey

“Ben 15 yıl enerji sektöründe çalıştım,” dedi Suat Bey. “En büyük arızaları gördüm. Ama hiçbiri parçalardan çıkmadı. Hepsi planlardan çıktı.”

Gözlerini ekibe dikti: “Sisteminiz iyi. Ama düşünce yapınız eski. Bugünün sistemleri sadece nasıl yapıldığıyla değil, neden öyle yapıldığıyla test edilir.”

Melis gözlüğünü düzeltti. “Yani sistem değil, strateji çöktü.”

Suat Bey güldü. “Tebrikler. İlk kez biri bunu bu kadar açık söyledi.”

Proje Sunumu – Yeniden

Baran, Melis ve ekip sistemlerini revize etti. Aynı parçalarla, ama farklı stratejiyle.

Sunumun başlığı değişmişti:

“Sistem Güvenilirliği: Yapıdan Zihniyete”

Sunumdan cümleler:

• “Sistemler parçalarla değil, kararlarla şekillenir.”
• “Gizli arızalar, stratejide başlar; görünür hale geldiğinde çok geçtir.”
• “Bir sistemin teknik sağlamlığı değil, stratejik esnekliği güven verir.”

Jüri sessizdi. Ardından uzun bir alkış geldi.

Ve Gündüz Hoca kenarda mırıldandı:

“Artık mühendislik değil, liderlik konuşuyoruz.”

Baran son sayfaya şunu yazdı:

“Güvenilirlik, sadece bozulmamak değil. Yanlış kararlarla ayakta kalmamak da bir çöküştür.”

Laboratuvar – Gece 22:14

Baran, bilgisayar ekranının sol köşesindeki saat simgesine baktı. 22:14. Kütüphaneden ödünç aldığı veri analiz programı açık. Grafikler renkli ama can sıkıcıydı. Üç gündür aynı ölçümü yapıyordu. Bir cihazın ömrünü test ediyorlardı. Ama sonuçlar tutarsızdı.

Melis elinde çayla geldi.

“Yine mi aynı grafik?”

“Yine,” dedi Baran. “Cihaz ya 72 saatte bozuluyor, ya da 110. Ortası yok. Ama bazen 84’te bozuluyor. Bazen hiç bozulmuyor. Ben bunu discrete sandım ama galiba değil.”

“Dağılım nasıl?”

“Ne binom ne poisson. Sürekliymiş gibi davranıyor. Ama sabit değil. Belki exponential… belki Weibull?”

Kapı tıklatıldı. İçeri Deren girdi.

“Elinizdeki değişken sürekli,” dedi. “Sen discrete gibi düşünüyorsun. Ya bozulur ya bozulmaz… Ama gerçek hayatta cihazlar ölmüyor, çürüyor.”

Baran dönüp baktı. “Peki bunu nasıl test ederiz?”

Deren dizüstünü açtı. “Verinin üzerine Dirac delta çakarsan, sistemin sadece belli anlarda arızalandığını varsayarsın. Ama bu yanıltır. Oysa pdf çizgisine bakarsan arıza olasılığı zamanla dağılır.”

Tahtaya yaklaştı. Elindeki kalemle iki çizgi çizdi:

1. Discrete – Diken gibi yükselen bar grafikler.
2. Continuous – Eğriyle dağılan pdf çizgisi.

“Sen şunu görmeye çalışıyorsun,” dedi Deren, ikinci grafiği işaret ederek. “Ama ölçtüğün şey şu.” Birinciye döndü.

Laboratuvarın Tahtası – Dağılımların Karşılaştırılması

Deren, tahtaya exponential dağılımın eğrisini çizdi.

“Bu eğri, bir parçanın herhangi bir anda bozulma ihtimalinin her zaman aynı olduğunu söyler. Belleksiz sistemler için geçerli.”

Baran hemen atladı:

“Ama bizim parça sanki zaman geçtikçe daha kırılgan hale geliyor. Yani sanki yaşlandıkça bozulmaya daha yakın.”

Deren başını salladı.

“O zaman exponential değil. Bu Weibull. Parametresi birden büyükse, sistem yaşlandıkça arıza olasılığı artar.”

Melis elindeki çayı bıraktı. “Peki bu sürekli mi olur, yoksa hâlâ discrete sayılır mı?”

Deren gülümsedi. “Bu sorunun cevabı sistemi nasıl gördüğüne bağlı. Eğer cihazı sadece ‘bozuk’ ya da ‘çalışıyor’ diye tanımlarsan, discrete. Ama ‘ne kadar süre daha çalışır’ diye düşünüyorsan, continuous.”

Baran not defterine şunu yazdı:
“Belirsizlik, sadece arızada değil, arızanın zamanında da gizli.”

Atölye – Parça Testi ve Kombinasyon Oyunu

Ertesi gün Baran ve Melis atölyedeydi. Farklı bileşenlerin kombinasyonlarını test ediyorlardı. On modül vardı. Her biri farklı üretici, farklı malzeme. Ama arızalar benzerdi.

Melis:
“Her biri sağlam ama birlikte çalışmayınca bozuluyorlar. Neden?”

Baran:
“Belki de kombinatoryal bir etki var. Her modülün tek başına çalışması, sistemin çalışacağı anlamına gelmiyor.”

Deren içeri girdi. Elinde bir çıktı vardı. “Lecture 3’ten ilginç bir şey getirdim,” dedi.

“Sistemin tüm kombinasyonlarını düşündüğümüzde 120 farklı yapı elde ediyoruz. Ama sadece 3’ü stabil.”

Baran gözlüğünü çıkardı. “Yani parçalar arızalı değil, ama bazı kombinasyonlar sistemin arızasına neden oluyor.”

Melis:
“Tıpkı insanlar gibi. Doğru kişiler, yanlış takımda çökebilir.”

Gündüz Hoca kapıdan içeri uzandı. “Ve bazı sistemler, bileşenleri değil, etkileşimleri yüzünden çöküyor,” dedi. “Bunu unutmayın.”

Ağaç Altı – Sabaha Karşı

Üçlü sabaha karşı kampüsün en sevilen ağacının altındaydı. Ellerinde notlar, yanlarında termos çay. Gökyüzü hafif aydınlanıyordu.

Deren:
“Bu sistemin dağılımı tekil değil. Karma. Bazı durumlar discrete. Mesela enerji kaynağı: çalışır ya da çalışmaz. Ama motorun performansı sürekli. Kademeli düşüyor.”

Baran:
“Yani bir sistemin hem discrete hem continuous değişkeni olabilir.”

Gündüz Hoca yürüyerek yanlarına geldi. “İşte bu yüzden karma sistemlerde ölçüm değil, yorum esastır,” dedi.

Melis:
“Ya ölçemediklerimiz?”

Gündüz Hoca gülümsedi. “Ölçemediğiniz şey, sistemin karanlık tarafıdır. Ama davranış, o karanlığı aydınlatır.”

Proje Sunumu

Deren, Melis ve Baran sunumlarını yaparken tahtaya şu başlığı yazdılar:

“Sistem Davranışı: Discrete Zihinle Continuous Gerçekliği Anlamak”

Sunumdan birkaç satır:

• “Bir sistem sadece ya çalışır ya çalışmaz diyemezsiniz. Sistemler, insanlar gibi yavaş yavaş çözülür.”
• “Veri bazen doğruyu değil, alışkanlığı ölçer. Arıza, sadece kırılma değil, çözülmenin başladığı andır.”
• “Ve bazı sistemlerde, arızayı ölçemezsiniz. Sadece hissedersiniz.”

Gündüz Hoca sunum sonunda başını eğdi. “Bu dönem size bir şey öğretemediysem bile, bir şeyi anladınız: Her sistemin gerçek ömrü, ilk arızanın değil, ilk yanlış varsayımın başladığı andır.”

Baran defterinin son sayfasına yazdı:

“Sistemleri düzeltmeden önce, dağılımı anlamak gerekir. Çünkü bazı bozulmalar, sayıdan önce başlar.”

Öykümüz devam ediyor. Bu öykülerin sonunda hedefim hepinizin Relaibility dersine bakış açınızın gelişmesi. O derste öğrendiklerimi eğlenceli bir tarzda sizlere aktarmayı hedefledim.
Makina Mühendisliği bölümünün arka tarafındaki küçük laboratuvar, her zaman biraz soğuk ve sessizdi. O sabah, ısıtıcının da çalışmadığı o soğuk ortamda Baran, masanın başında devre tahtasının üstündeki led lambaya bakıyordu. Üçüncü kez aynı modül arıza vermişti. Her şey doğru görünüyordu. Ama çalışmıyordu.

“Bunu üç defa yeniden tasarladık, üçünde de yine aynı yerde hata verdi. Sayısal olarak hata payı yok,” dedi Baran, kafasını ellerinin arasına alarak.

Melis içeri girdi. Elinde iki karton kahve vardı. “Bu kahve seni ısıtmazsa, ben de başka çözüm bulamıyorum,” deyip birini Baran’ın önüne bıraktı. Gülümsedi. Ama Baran ciddi bir şeyin peşindeydi.

“Sorun bende mi, yoksa sistemde mi?” dedi Baran. “Hazard rate hep sabitmiş gibi davrandım. Belki öyle değildir.”

Melis, sırtını duvara yasladı. “Yani? Daha başında mı bozuluyor diyorsun?”

“Belki de. Belki de bu sistemin bathtub eğrisi var. Başta bebeklik hastalıkları… Sonra stabil, sonra yaşlanma.”

O sırada kapı çaldı. İçeri Erdem girdi. Erdem, geçen yıl mezun olmuştu ama Gündüz Hoca’nın talebiyle projeye gözlemci olarak katılıyordu. Üzerinde iş güvenliği yeleği, cebinde not defteri.

“Benim ilk iş günümde kullandığım ekipman da böyleydi,” dedi. “Ama sorun parçalarında değildi. Üretim sırasında bağlantılarda mikroskobik çatlaklar kalıyordu. Başta fark edilmezdi. Sonra patlak verirdi.”

Baran’ın gözleri parladı. “Yani failure distribution aslında farklıymış…”

Erdem başını salladı. “Sen exponential dağılım gibi bakıyorsun; sabit hazard rate gibi. Ama bu sistem Weibull istiyor. Başlangıçta daha riskli, zamanla oturuyor. p < 1.”

Melis gülümsedi. “Tıpkı yeni bir arkadaşlık gibi… Başta küçük kırılganlıklar. Zamanla oturursa güven artıyor.”

Baran gözlüğünü düzeltti. “R(t)’yi düz çizgi gibi görüyordum. Ama aslında eğri. Zaman geçtikçe hayatta kalma olasılığı artmıyor, azalıyor.”

Erdem, tahtaya yaklaşıp bir şeyler çizmeye başladı. Weibull eğrisi, bathtub curve… Üçü de tahtanın karşısında durmuş, geçmişin notlarını bugünün arızasıyla karşılaştırıyorlardı.

Gündüz Hoca içeri girdiğinde sessizce izledi.

“İyi gidiyorsunuz,” dedi. “Ama bir sorum var: Aynı arıza üç kere oluyorsa, hala teknik bir arıza mıdır, yoksa davranışsal mı?”

Kimse cevap veremedi. Tahtada eğriler, formüller… Ama kültürün eğrisi yoktu.

“Bir sistem sadece parçalarla tanımlanmaz,” dedi Gündüz. “Alışkanlıklar da sistemin parçasıdır.”

O an Melis’in gözleri parladı.

“Atölyede geçen hafta da bir hata yaşanmıştı. Aynı hata. Aynı kişi, aynı sıralama…”

“Yani,” dedi Baran, “kültürel bir arıza.”

“Güzel,” dedi Hoca. “Kültürel hazard rate’iniz çok yüksek. Her zaman bireyleri değil, davranış örüntülerini izleyin.”

Baran not defterine şunu yazdı:

“Sistem sadece neyle yapıldığı değil, nasıl yaşandığıdır.”

---

Dersin sonunda Gündüz Hoca onlara küçük bir vaka analizi verdi. Dört sistem, dört farklı arıza davranışı. Hepsi farklı dağılım gösteriyordu.

Baran, Melis ve Erdem birlikte çalıştılar. Her sistem için dağılım belirlediler. Normal dağılımın işe yaramadığı yerlerde Weibull’a döndüler. Sabit hazard rate’li sistemlerde exponential dağılımı kullandılar. Ama en önemlisi şuydu:

Baran, arızaları sadece süreyle değil, alışkanlıklarla da açıklamaya başlamıştı. Veriyi sadece cihazdan değil, davranıştan da toplamaya başlamıştı.

Gündüz Hoca’nın söylediği son cümle, tüm raporun başlığı oldu:

“Bir sistemin çöküşü, sadece zamana değil; ısrarla görmezden gelinen alışkanlıklara da bağlıdır.”

Bugün yeni bir yazı serisine başlıyorum. Evet farklı bir dil ile sizlere anılarımı ve üniversite de Relaibility dersinde öğrendiklerimi anlatacağım. Her öykü bu derste öğrendiklerimden oluşacak. Karakterlerin gerçek hayat ile ilişkisi yoktur.

Üniversitenin kuzey tarafında kalan Makina Mühendisliği binasının üçüncü katı her zamanki gibi kalabalıktı. Koridorda yankılanan adımlar, çantaların sürtünme sesi, kantinden gelen tost kokusu ve uzaktan duyulan ders zili… Her şey alışılmış gibiydi ama bu dönem, o dönemlerden biri olmayacaktı.

Baran, elindeki defteri sıkıca kavrayarak 305 numaralı dersliğe yöneldi. “Reliability Mühendisliği” dersi yeni başlıyordu. İçeri girdiğinde sınıfın yarısı dolmuştu. Arka sıradaki cam kenarına oturdu. Her zaman yaptığı gibi.

Kapı açıldı. İçeri giren kişi, sıradan bir hoca görüntüsünde değildi. Gri saçları vardı ama yaşlı değildi. Üzerinde gömlek yerine sade bir siyah tişört, elinde klasik bir defter. Projeksiyona, tahtaya ya da bilgisayara hiç yönelmedi. Tahtaya sadece iki kelime yazdı:

“BAŞARISIZLIK NEDİR?”

Sınıfta bir sessizlik oldu.

“Ben Doç. Dr. Gündüz,” dedi. “Ama bana sadece Gündüz hocam deyin. Sizi çok notla yormayacağım. Yalnızca şu sorunun cevabını arayacağız dönem boyunca: Başarısızlık nedir?”

Öğrenciler şaşkındı. Melis elini kaldırdı. “Hocam, bu dersin adı Reliability değil miydi?”

Gündüz gülümsedi. “Evet. Ama güvenilirliğin özü, başarısızlığı anlamaktır. Başarının değil. Çünkü bir sistemin ne kadar güvenilir olduğunu bilmek için onun ne zaman ve nasıl çalışmayacağını anlamak zorundasınız.”

Sınıfın içinde küçük bir uğultu yayıldı. Bazı öğrenciler not almaya başlamıştı. Baran sadece izliyordu.

“Bugün biraz yürüyeceğiz,” dedi Gündüz. “Ben konuşacağım, siz düşüneceksiniz.”

Ders sonrası kampüs bahçesinde Melis ile Baran karşılaştı. Ağaçların altındaki banklara oturdular. Ellerinde kahve, önlerinde boş defter sayfaları. Gündüz Hoca’nın sözleri hâlâ kulaklarında çınlıyordu.

“Başarısızlık bir uçurum değilmiş,” dedi Melis. “Basamak gibiymiş. Dibe çökmeden önce durabileceğin seviyeler varmış.”

Baran kafasını salladı. “’Maksimum tolere edilebilir hata’, ‘minimum beklenen başarı’… Her şey gri alanlardan ibaretmiş aslında.”

Melis, notlarına baktı. “Dersin sonunda ne demişti? Başarıyı herkes farklı tanımlar ama başarısızlık konusunda herkes hemfikirdir.”

Baran düşündü. “Yani sistemin neden çalışmadığını anlamak, neden çalıştığını anlamaktan daha önemli.”

“Peki bu sadece makinalar için mi geçerli?” dedi Melis. “İnsanlar da böyle mi mesela?”

Baran sustu. İkisi de bir süre rüzgârda hışırdayan ağaçlara baktı.

Gündüz Hoca’nın ikinci dersi, sınıfı beklenmedik bir deneyle karşı karşıya bıraktı. Herkese bir senaryo verdi:

“Üniversiteye başladınız. Hedefiniz dört yılda mezun olmak.”

Senaryo, altına altı farklı sonla devam ediyordu:

1. İlk yıl sonunda okuldan atıldınız.
2. Altı yılda, 2.5 ortalamayla mezun oldunuz.
3. Dört yılda 3.0 ortalamayla çıktınız.
4. Dört yılda 3.5 ortalama ve bir onur belgesiyle mezun oldunuz.
5. Dört yılda 4.0 ile mezun olup tezinizle ödül aldınız.

Hoca tahtaya döndü: “Hangisi başarısızlıktır? Hangisi başarı? Hangisi kabul edilebilir?”

Sınıf sessizdi. Herkes farklı düşünüyordu. Cevaplar kişiseldi ama Gündüz Hoca’nın bakış açısı farklıydı.

“Makina gibi düşünün,” dedi. “Bir uçak motoru, gökyüzünde 10.000 metre yükseklikte çalışmayı bırakırsa bu tam başarısızlıktır. Ama bir pompa, beklendiğinden düşük verimle çalışıyorsa bu bir tolerans içi arızadır. Belki sistem hâlâ çalışıyordur.”

Baran defterine küçük bir grafik çizdi: Başarı <—> Başarısızlık spektrumu. Ortada, tolerans aralığı.

Bir akşam, kampüs kütüphanesinde, Baran tek başına reliability fonksiyonlarını inceliyordu. Karşısındaki PDF çıktılarında şu cümle dikkatini çekti:

“Reliability is the probability that a component or system will perform its intended function for a specified period of time.”

Kalemiyle altını çizdi. Altına şunu yazdı:

“Zamanla sınırlı güven. Sonsuz değil. Şartlı.”

Bir sistem güvenilirdir, çünkü belirli bir zaman aralığında belirli koşullarda çalışacağı varsayılır. Sonsuza kadar değil. Her sistemin bir kırılma noktası vardır. Her insanın da.

Dönem ortasına gelindiğinde, öğrenciler artık “reliability” kelimesine sadece teknik bir tanım olarak bakmıyorlardı. O artık bir düşünme biçimiydi.

Melis, bir gün kantinde, arkadaşlarına şöyle dedi:
“Reliability sadece makina değil. Bir arkadaşının güvenilirliği de bu değil mi? Ne zaman, ne şartta, hangi yükü kaldırabilir, bunu bilmek…”

Gündüz Hoca’nın dersi, nottan çok soru bırakıyordu kafalara.

Dönem sonunda öğrencilerden tek bir proje istendi. Başarı ve başarısızlık kavramını bir sistem özelinde analiz etmeleri.

Baran, şu başlığı attı raporuna:

“Başarısızlık korkusu değil, başarısızlığı anlama sorumluluğu.”

Altına şu cümleyi ekledi:

“Bir sistemin en güçlü yanı, hiçbir zaman tam başarıya ulaşmak değil; tam çöküşü önlemektir.”